Redemptor Hominis – Odkupiciel człowieka, to pierwsza encyklika Jana Pawła II opublikowana 4 marca 1979 roku, zaledwie pięć miesięcy po wyborze na Stolicę Piotrową. Wyznacza ona osie działalności tego wyjątkowego pontyfikatu, stawia Chrystusa w centrum dziejów człowieka. Poświęcona jest w całości sprawie człowieka, jego godności, zagrożeniom i prawom. W wywiadzie udzielonym Vittorio Messoriniemu „Przekroczyć próg nadziei” Ojciec Święty powiedział: „Jej treść przyniosłem właściwe z sobą. Musiałem tylko niejako przepisać z pamięci i doświadczenia to, czym żyłem u progu pontyfikatu. Podkreślam to, ponieważ Encyklika stanowi potwierdzenie z jednej strony tradycji szkół teologicznych, z których wyszedłem, z drugiej zaś, stylu duszpasterstwa, do którego się odwołuję. Tajemnica Odkupienia jest tutaj widziana oczyma wielkiej odnowy człowieka i wszystkiego, co ludzkie. Tak to widział Sobór, zwłaszcza w „Gaudium et spes”

Dives in Misericordia – Bogaty w Miłosierdziu, druga encyklika Jana Pawła II opublikowana 30 listopada 1980 roku, w półtorej roku po pierwszej – Redemptor Hominis. Doskonale widać w niej krakowskie korzenie Wojtyły. Miłosierdzie i walka o kult siostry Faustyny, a także postać Brata Alberta Chmielowskiego i przesłanie jego życia, choć nie są one wspominane w treści samej encykliki, to jej ton wyraźnie odnosi się do doświadczeń wyniesionych z ojczyzny. Dives in Misericordia stanowi też dalsze zgłębianie tajemnicy Chrystusa zapoczątkowane w encyklice Redemptor Hominis. Objawienie tajemnicy miłosiernego Ojca – Miłosierdzie Boga jest jednym z najważniejszych przesłań pontyfikatu Jana Pawła II.

Jan Paweł II w encyklice Redemptoris missio pisał: „Bogaty w miłosierdziu swoim Bóg jest Tym, którego objawił nam Jezus Chrystus jako Ojca. Objawił nam Go zaś i ukazał w sobie — Jego Synu”. Słowa te napisałem na początku Encykliki Dives in misericordia, ukazując, w jaki sposób Chrystus jest objawieniem i wcieleniem miłosierdzia Ojca. Zbawienie polega na uwierzeniu i przyjęciu tajemnicy Ojca i Jego miłości, ukazanej i darowanej w Jezusie za pośrednictwem Ducha”.

Laborem exercens – O pracy ludzkiej, data publikacji encykliki nie była przypadkowa – Ojciec Święty ogłosił ją w 90. rocznicę encykliki Rerum novarum, papieża Leona XIII, która odrzucała marksizm i kapitalizm. Jan Paweł II w Laborem exercens dotknął aktualnych problemów postępu cywilizacyjnego, gwałtownego rozwoju gospodarczego oraz zmian geopolitycznych, które przyczyniły się do powstania nowych zjawisk społecznych.

W czasie okupacji hitlerowskiej młody Karol Wojtyła pracował w zakładach chemicznych Solvay. Doświadczenie katorżniczej pracy uwrażliwiło go na zjawisko wyzysku człowieka przez człowieka i problem pracy. Laborem exercens wydana w 1981 r. podejmowała właśnie temat pracy oraz rolę i godność człowieka pracującego.

Papież stwierdza we Wprowadzeniu, że problem pracy – będąca integralnym elementem życia ludzkiego – stanowi klucz do wszelkich kwestii społecznych, również w obliczu nowych wyzwań i problemów. się od ukazania pracy jako najlepszego klucza do opisu kwestii problemów społecznych. W dalszych rozdziałach Jan Paweł II ukazuje biblijny kontekst pracy, i jej duchowy charakter. Jest ona udziałem w dziele stworzenia – człowiek poprzez prace realizuje Boskie polecenie: „czyńcie sobie ziemię poddaną”. Praca nie jest zatem karą za grzech, ale formą realizowania swego powołania – rozwoju własnego potencjału, osobowości, talentów. Mimo, że wymaga wysiłku i podjęcia trudu, to stanowi szansę na wzrost człowieka.

Papież zwraca uwagę na zagrożenie i problem błędnego stawiania akcentu między podmiotowym i przedmiotowym wymiarem pracy. Jednocześnie podkreśla znaczenie solidarności ludzi pracy i godności człowieka, który nigdy nie może być środkiem do osiągnięcia celów. Prezentuje także stanowisko Kościoła – pierwszeństwo pracy przed ślepym kapitalizmem oraz unikanie tendencji materialistycznych. Poprzez pracę człowiek ma szansę na zmianę nie tylko siebie, ale też swojego otoczenia, zmianę świata.

„Potrzebna jest ta praca, praca wieloraka — i praca umysłu, i praca rąk, praca inżynierów i profesorów uczelni technicznych, praca górników, hutników — ażeby człowiek mógł wypełnić to wspaniałe posłannictwo otrzymane od Stwórcy, które Księga Rodzaju wyraża w słowach: czyńcie sobie ziemię poddaną (Rdz 1, 28).”

„Być chrześcijaninem w naszych czasach − oznacza być twórcą komunii w Kościele i w społeczeństwie”

Slavorum Apostoli – Apostołowie Słowian, to czwarta encyklika Ojca Świętego, ogłoszona w 1985 r., w tysiąc setną rocznicę dzieła ewangelizacji świętych Cyryla i Metodego. Urodzeni w Tesalonikach (dziś Saloniki), ważnym ośrodku kultury i myśli, odebrali świetne wykształcenie, dochodząc do znacznych godności i urzędów w Kościele bizantyńskim. Wielokrotnie uczestniczyli też w misjach dyplomatycznych do pogan. Obaj bracia odrzucili jednak możliwość budowania kariery, przedkładając nad nią życie w cieniu klasztornych murów. Na prośbę księcia morawskiego zgodzili się wyruszyć do Słowian, by głosić im Dobrą Nowinę.

Ojciec Święty w swej encyklice zwrócił szczególną uwagę na znaczenie misji Braci Sołuńskich i ich apostolską intuicję, przyczyniającą się do takiego sukces ich działań. Papież podkreślił ich szczególną troskę o szerzenie Ewangelii, świadomość potrzeby zjednoczenia pasterzy z owczarnią, oraz ich głębokie przekonanie „że każdy Kościół lokalny jest powołany do ubogacenia własnymi darami katolickiej [pełni]”. Poprzez ogromny szacunek dla lokalnych tradycji i mentalności ludów słowiańskich ukazywali powszechność Kościoła – jego wielokulturową symfonię, zjednoczoną w Liturgii niebiańskiej. Zwrócił również uwagę na wkład Świętych w cywilizacyjny rozwój tej części Europy.

W kontekście działalności Apostołów Słowian, papież zadał pytania kluczowe dla naszych czasów – jak postrzegamy naszą historię, wielowiekowy dorobek przodków oraz wkład tych wszystkich, którzy przyczyniali się do kształtowania naszej tożsamości? Zwrócił też uwagę na chrześcijańskie korzenie Europy i konieczność pielęgnowania pamięci o przeszłości, bez której nie można budować szczęśliwej współczesności.

Encyklika „Dominum et Vivificantem” wydana 18 maja 1986 r., wraz z wcześniejszymi „Redemptor hominis” i „Dives in Misericordia”, tworzy swoisty tryptyk o Bogu w Trójcy Świętej. Tytuł nawiązuje bezpośrednio do credo nicejsko-konstantynopolitańskiego – wiary w „Pana i Ożywiciela” – wiary pierwszego Kościoła. Ojciec Święty, nawiązując do fundamentów naszej wiary, przedkłada prawdziwą summę teologiczną, w której ukazuje światło Prawdy w czasach współczesnych. W zamknięciu tryptyku Papież w jeszcze większym stopniu skupia się na uczestnictwie człowieka w życiu Boga i obecności Boga – w Osobie Ducha – w życiu Kościoła.

Myślą przewodnią dokumentu są słowa Chrystusa z Ewangelii św. Jana – „On zaś, gdy przyjdzie, przekona świat o grzechu, o sprawiedliwości i o sądzie” – odnoszące się do roli i działania Parakleta. Stanowią one także zadanie postawione Kościołowi, przez który objawia się moc i działanie Duch w świecie. Jego istotą jest jednak nie tyle przypominanie o grzechu, a o odpuszczeniu grzechu, o ogromie łaski, która wylewa się na grzeszników.

Jan Paweł II zwraca także uwagę na głębokie pragnienia ludzkich serc dziś – tak podobnych do serca Samarytanki – które tęsknią za Bogiem, za odkryciem Jego głębi, ogromu miłosierdzia i czułości, pełne nadziei wniknięcia w tajemnicę nowego stworzenia ukrytego w Nim. Tylko w Duchu człowiek jest w stanie przeniknąć tę tajemnice, bo tylko Duch jest Dawcą życia w świecie: jak utworzył ciało Syna w łonie Maryi, tak dziś tworzy Kościół z nas.

Encyklika „Matka Odkupiciela” podejmuje niezwykle istotny wątek duchowości maryjnej – tak istotnej dla całego życia Jana Pawła II. Papież od najmłodszych lat był głęboko zanurzony w kulcie do Najświętszej Panny – szkaplerz karmelitański, zawołanie „Totus Tuus”, wreszcie związek pontyfikatu z objawieniami fatimskimi – wszystkie te elementy świadczyły o szczerym zawierzeniu Maryi.

Dokument wydany 25.03.1987 r. porusza istotny problem miejsca kultu Maryi w posoborowej rzeczywistości Kościoła. Decyzją ojców soborowy temat ten został zawarty w Konstytucji o Kościele, tym samym Vaticanum II odrzucił wcześniejszą teologię maryjną, której myślą przewodnią było hasło: „o Maryi nigdy dosyć”. Nie znaczy to jednak, że Sobór umniejszył rolę Bożej Rodzicielki, ale chciał ukazać jej właściwe miejsce w Kościele: znak nadziei i wzór postępowania. Postulat ten realizuje Jan Paweł II właśnie w encyklice „Redemptoris Mater”.

Papież zwraca uwagę na trzy istotne wymiary duchowości Maryjnej. Po pierwsze, cały kult Matki Bożej musi być wpisany w relację wiernych do jej Syna – tylko On pozwala zrozumieć rolę Matki, jej udział w zbawczym dziele. Po drugie – Maryja jest dla Kościoła wzorem postępowania, posłuszeństwa Bogu i całkowitego oddania się Jego Słowu. I po trzecie macierzyńskie pośrednictwo – nieustanna obecność ze swoimi dziećmi – Kościołem, któremu wyprasza łaski.

Ojciec Święty zachęca do wypracowania sobie osobistej i głębokiej relacji z Maryją – zgodnie z Testamentem z krzyża. Podnosi także kluczowy aspekt kultu maryjnego – naśladowanie jej jako wzoru Nowego Człowieka, oddanego w Duchu Świętym Chrystusowi, pełnego macierzyńskiej troski o całą Wspólnotę.

„Troska społeczna” to siódma encyklika Jana Pawła II wydana 30 grudnia 1987 r. w dwudziestą rocznicę dokumentu „Populorum progerssio” („O rozwoju narodów”) Pawła VI. Nawiązanie to nie jest przypadkowe. Ojciec Święty po raz kolejny podejmuje problem nierówności społecznych i dróg uzdrowienia tej sytuacji. Wyraża pochwałę dla encykliki swego poprzednika, która poprzez swą formę i treść – otwartość, szerokie horyzonty i istotny wkład w nauki społeczne – realizowała postulaty posoborowej odnowy.

Papież pośrednio odnosi się też do popularnej w krajach Ameryki Łacińskiej teologii wyzwolenia. Nurt ten miał złożony charakter: z jednej strony podnosił postulat głoszenia Ewangelii w kontekście życia człowieka i rzeczywistości, w której się znajduje; z drugiej – wykazywał, że wyzwolenie wypływa z realizacji doktryn marksizmu.

„Sollicitudo Rei Socialis” wskazuje na problemy współczesnego świata – kryzys , bezrobocie i oddalenie nadziei na szybki rozwój, która cechowała jeszcze pontyfikat Pawła VI. Papież Polak wskazuje także na możliwe drogi rozwoju. Podstawowym czynnikiem jest zmiana myślenia, która musi nastąpić w świadomości ludzi współczesnych. Istotą życia jest „być”, a nie „mieć”, ponieważ „posiadanie rzeczy i dóbr samo przez się nie doskonali podmiotu ludzkiego, jeśli nie przyczynia się do dojrzewania i wzbogacenia jego być, czyli do urzeczywistnienia powołania ludzkiego jako takiego”. Egoizm i krótkowzroczność prowadzą do pogłębienia się kryzysów – zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Tylko wrażliwość na drugiego człowieka i jego krzywdę, patrzenie na niego oczyma Chrystusa może prowadzić do pokoju i rozwoju.

Jan Paweł II stawia wreszcie dwa kluczowe pytania. Czy dbam o własny rozwój – na wszelkich płaszczyznach życia? I czy mam świadomość, że to przede wszystkim mój egoizm, mój grzech przyczynia się do pogłębienia nierówności społecznych?

Obowiązek głoszenia Ewangelii był jednym z ostatnich poleceń, jakie przekazał Chrystus apostołom. W czasie swego istnienia Kościół przez wieki starał się realizować ten postulat. Jednak w połowie XX w. pojawiła się wątpliwość co do jego zasadności i celowości. Jednym z istotnych powodów tego stanu było jedno ze stwierdzeń Soboru Watykańskiego II: w każdej religii można odnaleźć „ziarna prawdy”. Czy zatem działalność misyjna jest konieczna, skoro Kościół w takim stopniu otworzył się na dialog z wyznaniami całego świata?

Odpowiedź na tę wątpliwość Jan Paweł II daje w encyklice „Redemptoris missio” wydanej 7 grudnia 1990 r., w której dzieli się przede wszystkim osobistym doświadczeniem. Jego cały pontyfikat przeniknięty był działalnością misyjną – 104 podróże apostolskie, ponad 130 krajów, które odwiedził. Był głęboko przeświadczony o potrzebie głoszenie Chrystusa całemu światu, ponieważ tylko w Nim człowiek może odnaleźć pełnię wolności. Zadanie to jest skierowane do wszystkich wierzących. Przez głoszenie Ewangelii – które przede wszystkim powinno realizować się przez świadectwo życia – chrześcijanin przyczynia się do budowania Królestwa Bożego już tu, na ziemi.

Ojciec Święty zwraca również uwagę na potrzebę ogromnego szacunku dla przedstawicieli innych religii oraz kultur. Podkreśla tym samym różnorodność świata, a co za tym idzie ogromne bogactwo działań misyjnych – niezmierzone horyzonty misji wśród narodów i ogrom wyzwań i trudności stojących na drodze współczesnych ewangelizatorów. Głównym sprawcą misji jest jednak Duch – inspirator i siewca Prawdy w świecie, bez którego żadne działanie nie może osiągnąć powodzenia.

Istotnym aspektem misji, który porusza encyklika, jest działanie do wewnątrz. Współczesny Kościół wymaga przeprowadzenia ewangelizacji swoich członków – chrześcijan, którzy są nimi tylko z nazwy. Droga powtórnego katechumenatu – poznawania praw wiary, budowania autentycznej relacji z Bogiem – jest kluczowym elementem misji we współczesności.

Centesimus Annus wydana w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, papieża Leona XIII, to kolejny dokument, w którym Jan Paweł II porusza kwestie społeczne. Czas jej wydania – 1.05.1991 r. – jest okresem głębokich przemian, nie tylko w Europie środkowo wschodniej, ale w całym ówczesnym świecie. Zmiany jakie zaczęły zachodzić po upadku muru berlińskiego – zmiany społeczne, ekonomiczne, kulturowe – na to wszystko Ojciec Święty pragnie rzucić światło nauczania Kościoła.

Mając osobiste doświadczenie systemu komunistycznego Papież otwarcie i odważnie krytykuje ten ustrój. Wskazuje, że już jego poprzednik pisał o konieczności upadku socjalizmu, który w swoich założeniach popełniał podstawowy błąd: traktował człowieka wyłącznie jako cząstkę organizmu, całkowicie mu podporządkowaną. Nie dostrzegając wartości i potencjału jednostki pogwałcał jej prawa, a niesprawność systemu gospodarczego i ateizm musiały w końcu doprowadzić do załamania się i upadku tej ideologii.

Jan Paweł II zwraca również uwagę w jakim kierunku powinien iść człowiek w nowej rzeczywistości. Nie proponuje jednak konkretnych modeli i dróg wyjścia z sytuacji, ponieważ każda rzeczywistość i kontekst wymagają innych rozwiązań – wskazuje tylko na idee. Jego zdaniem demokracja, opierająca się na dobrych wartościach jest ustrojem, który może zapewnić prawidłowy rozwój społeczny.
Ojciec Święty podkreśla, że Kościół nigdy nie może opuścić człowieka, ponieważ to człowiek jest drogą Kościoła i do człowieka Kościół został posłany.

Encyklika „Veritatis splendor” – „Blask prawdy” została ogłoszona 6 sierpnia 1993 r., w Przemienienie Pańskie. Data ta nie jest przypadkowa – Ojciec Święty daje w niej klucz do odczytania treści i sensu encykliki: Chrystus ukazując swą Boską naturę na górze Tabor, objawia uczniom prawdę o sobie. Papież wskazuje, że jedynie w świetle relacji z Chrystusem człowiek może odkryć kim naprawdę jest, a dzięki temu realizować swoje powołanie w świecie.

„Blask prawdy” stanowi odpowiedź na niepokój moralny, dotykający współczesnego człowieka. Według Papieża myślenie nowożytne zastąpiło prawdę wolnością – uznając ją za wartość nadrzędną. To ona zaczęła kreować rzeczywistość. W wyniku tego zatarta została granica miedzy dobrem i złem, a prawda została uznana za narzędzie opresji i przemocy. Takie przewartościowanie wszelkich wartości w konsekwencji prowadzić musi do nihilizmu i upadku kultury.

Uzdrowienie tej sytuacji może przynieść jedynie zrozumienie Prawdy. Tą Prawdą jest Chrystus – Pan nieustannie gotów przyjmować człowieka z jego pytaniami i wątpliwościami, i wskazywać mu właściwy kierunek, Drogę, którą jest On sam. W tym kontekście pojmowanie Prawdy nabiera zupełnie nowego charakteru. Przestaje być abstrakcyjnym pojęciem, hasłem, ideą, ale Żywą Osobą – Jezusem Chrystusem. Ojciec Święty wyraża zachwyt nad Jego mocą, w której blasku możemy żyć dobrze i szczęśliwie.

„Człowiek jest powołany do pełni życia, która przekracza znacznie wymiary jego ziemskiego bytowania, ponieważ polega na uczestnictwie w życiu samego Boga”. Słowa te stanowią istotę przesłania „Ewangelii życia” – 11. encykliki Jana Pawła II. Dokument ten dotyka tematu godności i nienaruszalności ludzkiego życia na każdym jego etapie. Papież zwraca uwagę, że XX w. przyniósł szczególna pogardę dla wartości życia. Wojny i systemy totalitarne, eutanazje, aborcje, samobójstwa i „wszystko co ubliża godności ludzkiej” – składa się na obraz „cywilizacji śmierci”. Konsekwencją tego zjawiska jest, zdaniem Ojca Świętego, zagłada społeczeństwa.

W „Evangelium vitae” Jan Paweł II kładzie akcent na ukazanie ogromu piękna i wartości, jakie kryje życie. Nie jest to jednak naiwne patrzenie na rzeczywistość, ale pełne realizmu. Pełnia optymizmu i nadziei obecnych w nauczaniu Papieża wypływa z przylgnięcia do Ewangelii, z której wypływa życie. To obecność Boga w życiu człowieka stanowi o jego ogromnej wartości i nadaje mu sens.

Jan Paweł II wzywa do troski o każde ludzkie życie. Działanie to musi przejawiać się szczególnie na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze w postawie pro life – gotowości obrony życie na wszelkich etapach jego rozwoju. Po drugie – poprzez otwartość i wsparcie okazywane ludziom, których spotykamy w naszej codzienności. Zadanie to jest stoi przed każdym człowiekiem, ponieważ każdy z nas jest powołany do budowania cywilizacji miłości.

Encyklika „Ut unum sint” („Aby byli jedno”) jest kolejnym przejawem dążeń Jana Pawła II do realizacji założeń Soboru Watykańskiego II. Na pierwszy plan wysuwa się jedność chrześcijaństwa i otwarcie się Kościoła na świat. Ojciec Święty wskazuje na ekumenizm jako jedną z najważniejszych aktywności Kościoła, jego misję będącą wypełnieniem posłannictwa Chrystusa: „Idźcie na cały świat!”. Każdy chrześcijanin, nie tylko katolik, jest powołany do głoszenia Zmartwychwstałego.

Ważne miejsce w rozważaniach Jana Pawła II zajmuje kwestia bycia posłannikiem pokoju wśród zwaśnionych: uczniowie Chrystusa, dzięki łasce Ducha Świętego, stają się dla siebie braćmi zdolnymi do miłości bliźniego. Jednocześnie Papież zauważa, że powinniśmy rozeznawać, co kryją nasze serca, gdyż zło rodzące się w nich staje się często zarzewiem rozłamów i konfliktów. Co ciekawe Papież zauważa, że nawet on sam i jego działanie jako biskupa Rzymu może prowadzić do sporów.

Drugim tematem papieskich refleksji jest potrzeba otwartości. Ojciec Święty podkreśla, że istnieją kwestie nienegocjowalne, ale trzeba wciąż pytać samego siebie: z czego mogę zrezygnować by dążyć do jedności.

Encyklika „Fides et ratio” z 1998 r. jest przejawem głębokiej troski Ojca Świętego o prawdę. Jej poszukiwanie w świecie postmodernizmu jest – według Papieża – zagrożone przez relatywizm, agnostycyzm i źle rozumiany pluralizm, oparty na „założeniu, że wszystkie opinie mają równą wartość”. Jan Paweł II staje tu po stronie prawdy, która pozwala każdemu człowiekowi poznać obiektywny stan rzeczy.

Papież stara się zająć stanowisko w sporze o wartość intelektu w teologii. Wskazując na takich świętych jak Justyn, Anzelm oraz przede wszystkim Tomasz z Akwinu, przekonuje o konieczności udziału rozumu w procesie poznawania Boga. Oczywiście łaska stanowi podstawę tego procesu, jednak wiara „nie lęka się rozumu, ale szuka jego pomocy i pokłada w nim ufność”. Jan Paweł II zauważa, że wiara oddziałowująca na słaby rozum jest narażona na przeistoczenie się w przesąd lub mit. Dlatego też nieodzowne jest ciągłe poszukiwanie prawdy i przybliżanie się do niej na dwóch skrzydłach – wiary i rozumu.

17 kwietnia 2003 roku ukazała się ostatnia encyklika Jana Pawła II pt. „Ecclesia de Eucharistia”. Papież porusza w niej chyba najistotniejszy aspekt życia chrześcijańskiego – rolę Eucharystii. Wychodząc od osobistego doświadczenia celebrowania Świętej Liturgii w Wieczerniku, wskazuje na jej ogromne znaczenie i podstawowy wymiar życia kapłańskiego. Podkreśla ogrom miłości Syna Bożego, który dając swoje Ciało jako pokarm, przybliżył się najbardziej jak to możliwe do człowieka, tak bardzo że „zatrzymał się krok od nicości”.

Papież wskazuje na nierozerwalny związek Kościoła z Eucharystią. To ona jest „źródłem i zarazem szczytem całego [jego] życia”. Uczestnicząc w tym Darze każdy chrześcijanin ma udział w życiu Trójcy, upodabniając się do Niej. Już św. Augustyn zwrócił uwagę na niezwykłą cechę Eucharystii: w przeciwieństwie do zwykłego pokarmu, który jest trawiony przez organizm, to Ona „trawi” tego, kto ją spożywa i przemienia w siebie – Ciało Chrystusa.

Ojciec Święty zwraca wreszcie uwagę na umocnienie jakie daje Eucharystia. Udział w tym Sakramencie nie tylko uzdalnia, ale też zobowiązuje do głoszenia Chrystusa w świecie. Życie każdego wierzącego, karmiącego się Chlebem eucharystycznym, winno być obrazem życia Jezusa, który prowadzi do Ojca.